Tổ chức hoạt động học trải nghiệm trong dạy học chủ đề vật sống

Giáo dục trải nghiệm, đặc biệt trong chủ đề vật sống, giúp học sinh hình thành năng lực tự học, tự khám phá. Qua các hoạt động thực tế, học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn rèn luyện kỹ năng quan sát, phân tích, đánh giá và giải quyết vấn đề. Đây là những năng lực quan trọng để các em thích ứng với xã hội hiện đại, năng động và đầy biến đổi. Trong Chương trình GDPT 2018, hoạt động trải nghiệm là một hoạt động giáo dục bắt buộc cho học sinh từ lớp 1 đến lớp 12, cùng với các môn học khác làm tăng giá trị cho bản thân người học [3]. Bên cạnh đó, hoạt động trải nghiệm được xác định như phương pháp dạy học, nếu được tổ chức tốt sẽ dạy cho học sinh các kĩ năng áp dụng kiến thức vào thực tiễn, tạo động lực học tập tích cực, phát triển các phẩm chất, năng lực của học sinh, tạo cơ hội để các em rèn luyện, tích lũy thêm các kỹ năng sống.

Chủ đề vật sống trong KHTN 7 bao gồm các hoạt động sống cơ bản của sinh vật. Bằng cách tổ chức hoạt động trải nghiệm vật sống, giáo viên có thể giúp học sinh hiểu sâu sắc về trao đổi chất, cảm ứng, sinh trưởng, phát triển và sinh sản. Các em sẽ được trực tiếp quan sát, thí nghiệm, thực hành, từ đó kiến thức trở nên sinh động, dễ nhớ và dễ vận dụng vào thực tế cuộc sống. Theo nghiên cứu của Phạm Thế Hùng, phương pháp dạy học được định hướng sử dụng là trực quan, thực hành, hỏi đáp, dạy học giải quyết vấn đề, HTN, giáo dục STEM,… để rèn luyện cho học sinh các kĩ năng nhận biết, quan sát, thí nghiệm, tìm hiểu và vận dụng, qua đó phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu, năng lực chung, năng lực KHTN [4].

Một trong những khó khăn lớn nhất là sự thiếu hụt tài liệu, giáo trình, hướng dẫn chi tiết về học trải nghiệm vật sống. Giáo viên cần chủ động tìm kiếm, biên soạn tài liệu phù hợp với điều kiện thực tế của lớp học. Sử dụng nguồn tài liệu mở trên internet, tham khảo kinh nghiệm từ đồng nghiệp, tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo chuyên đề để nâng cao năng lực. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, phòng giáo dục và các chuyên gia để xây dựng hệ thống tài liệu chuẩn hóa, chất lượng. Hiện nay, tài liệu hướng dẫn và trang thiết bị phục vụ cho hoạt động trải nghiệm còn hạn chế, nên nhiều giáo viên chưa hiểu rõ về phương pháp này, dẫn đến việc áp dụng vào giảng dạy còn ít và còn mang tính hình thức.

Đánh giá năng lực học sinh thông qua học trải nghiệm đòi hỏi sự thay đổi về tư duy và phương pháp. Không chỉ tập trung vào điểm số, cần đánh giá toàn diện các kỹ năng, thái độ, phẩm chất mà học sinh đạt được trong quá trình tham gia hoạt động. Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá rõ ràng, khách quan, dựa trên quan sát, phỏng vấn, đánh giá sản phẩm, dự án của học sinh. Sử dụng các hình thức đánh giá đa dạng như tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng, đánh giá của giáo viên. Theo nghiên cứu, cần xây dựng quy trình và thiết kế kế hoạch tổ chức hoạt động học trải nghiệm trong dạy học chủ đề “Vật sống” (KHTN 7) để đánh giá sự phát triển năng lực KHTN của học sinh.

Kỹ năng quan sát là nền tảng của học trải nghiệm vật sống. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh cách quan sát tỉ mỉ, ghi chép đầy đủ các chi tiết, đặc điểm của vật sống. Khuyến khích học sinh đặt câu hỏi 'tại sao', 'như thế nào', 'điều gì sẽ xảy ra nếu...' để rèn luyện tư duy phản biện, khả năng suy luận logic. Tạo cơ hội cho học sinh chia sẻ kết quả quan sát, thảo luận, tranh luận để phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác. Dạy học cần chú trọng hình thành, phát triển ở học sinh các năng lực KHTN, bao gồm các năng lực thành phần như nhận thức KHTN, tìm hiểu tự nhiên, vận dụng kiến thức kĩ năng đã học vào giải quyết các vấn đề thực tiễn, đồng thời góp phần cùng các môn học, hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung.

Thực hành là yếu tố then chốt để biến kiến thức lý thuyết thành kỹ năng thực tế. Giáo viên cần thiết kế các bài thực hành đơn giản, dễ thực hiện, phù hợp với điều kiện cơ sở vật chất của trường học. Hướng dẫn học sinh cách sử dụng dụng cụ, thiết bị thí nghiệm an toàn, hiệu quả. Tạo điều kiện cho học sinh tự tay thực hiện các thí nghiệm, dự án, từ đó phát triển kỹ năng thực hành, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng làm việc nhóm. Thực hành vận dụng dạy học học trải nghiệm trong dạy học chủ đề “Vật sống” môn Khoa học tự nhiên.

Dự án học tập là hình thức học trải nghiệm hiệu quả, giúp học sinh vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết các vấn đề thực tế. Giáo viên có thể giao cho học sinh các dự án như nghiên cứu về ảnh hưởng của ô nhiễm môi trường đến sự phát triển của cây trồng, tìm hiểu về các biện pháp bảo tồn đa dạng sinh học, thiết kế mô hình hệ thống tưới nước tự động cho vườn rau. Khuyến khích học sinh sáng tạo, tìm tòi, thử nghiệm các giải pháp mới, từ đó phát triển năng lực nghiên cứu khoa học, tư duy phản biện và khả năng làm việc độc lập. Cần xây dựng quy trình và thiết kế kế hoạch tổ chức hoạt động học trải nghiệm trong dạy học chủ đề “Vật sống” (KHTN 7) để đánh giá sự phát triển năng lực KHTN của học sinh.

Hiện nay, trên thị trường có nhiều loại sách, tài liệu tham khảo về học trải nghiệm vật sống. Giáo viên nên lựa chọn những cuốn sách có nội dung khoa học, chính xác, trình bày hấp dẫn, dễ hiểu, phù hợp với trình độ của học sinh. Khuyến khích học sinh đọc sách, tìm hiểu thêm thông tin về chủ đề vật sống, từ đó mở rộng kiến thức, nâng cao trình độ. Sử dụng sách như một công cụ hỗ trợ cho quá trình học trải nghiệm, giúp học sinh tự học, tự nghiên cứu và khám phá thế giới xung quanh. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, phòng giáo dục và các chuyên gia để xây dựng hệ thống tài liệu chuẩn hóa, chất lượng. Hiện nay, tài liệu hướng dẫn và trang thiết bị phục vụ cho hoạt động trải nghiệm còn hạn chế, nên nhiều giáo viên chưa hiểu rõ về phương pháp này, dẫn đến việc áp dụng vào giảng dạy còn ít và còn mang tính hình thức.

Học tập chủ động là yếu tố quan trọng để đạt hiệu quả cao trong học trải nghiệm vật sống. Giáo viên cần tạo điều kiện cho học sinh tự lựa chọn hoạt động, tự đặt mục tiêu, tự lên kế hoạch và tự đánh giá kết quả học tập. Khuyến khích học sinh tham gia tích cực vào các hoạt động thảo luận, tranh luận, chia sẻ kinh nghiệm, từ đó phát triển khả năng tự học, tự nghiên cứu và tư duy độc lập. HTN xác định học tập là một quá trình liên tục dựa vào kinh nghiệm, là quá trình giải quyết mâu thuẫn giữa một kinh nghiệm vốn có của bản thân người học với kiến thức được lĩnh hội qua trải nghiệm, giúp người học thích ứng với thế giới, sáng tạo kiến thức cho bản thân [12].

Giáo viên đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức và hướng dẫn học trải nghiệm vật sống. Giáo viên không chỉ là người truyền đạt kiến thức mà còn là người tạo điều kiện, hỗ trợ học sinh khám phá, trải nghiệm và học hỏi. Giáo viên cần có kiến thức chuyên môn vững vàng, kỹ năng sư phạm tốt, khả năng sáng tạo và linh hoạt trong việc thiết kế các hoạt động trải nghiệm phù hợp với điều kiện thực tế của lớp học. Đồng thời, giáo viên cần luôn cập nhật kiến thức mới, tham gia các khóa đào tạo, bồi dưỡng để nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ. Quảng Ninh là một tỉnh vùng biên giới phía Đông Bắc Bộ, được hợp nhất từ khu Hồng Quảng và tỉnh Hải Ninh vào ngày 30/10/1963. Trong chặng đường hình thành và phát triển của mình, Quảng Ninh đã giành được những thành tựu to lớn trên nhiều lĩnh vực trong đó, văn hóa, giáo dục được coi là nền tảng, là động lực thúc đẩy kinh tế, xã hội phát triển.

Học qua trải nghiệm vật sống không chỉ giúp học sinh hiểu sâu sắc về kiến thức khoa học mà còn nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, yêu thiên nhiên. Qua các hoạt động thực tế, học sinh sẽ nhận thức rõ hơn về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, về tầm quan trọng của việc bảo tồn đa dạng sinh học, chống lại ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu. Đây là nền tảng quan trọng để hình thành những công dân có trách nhiệm với cộng đồng và xã hội. Để đáp ứng thực hiện đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực, hoạt động trải nghiệm và học trải nghiệm càng được nhân rộng.

Thế giới vật sống quanh ta là nguồn cảm hứng vô tận cho các bài học học trải nghiệm. Từ những loài cây, con vật quen thuộc đến những hệ sinh thái phức tạp, tất cả đều chứa đựng những bài học vô giá về sự sống, sự phát triển, sự thích nghi và sự tương tác. Giáo viên cần khai thác triệt để nguồn tài nguyên này, biến mỗi buổi học trở thành một cuộc khám phá thú vị, giúp học sinh hiểu rõ hơn về thế giới tự nhiên và vai trò của con người trong đó. Chương trình môn KHTN được xây dựng dựa trên sự kết hợp của ba trục cơ bản là Chủ đề khoa học (Chất và sự biến đổi chất, Vật sống, Năng lượng và biến đổi, Trái Đất và bầu trời), các nguyên lí và khái niệm chung về thế giới tự nhiên, hình thành và phát triển năng lực.